1. Επίδειξη. Η συγκεκριμένη πρακτική αφορά τη διδασκαλία δεξιοτήτων. Πολλές φορές αντί να ανακαλύψουν κάτι οι μαθητές προτιμότερο είναι να δείξει ο εκπαιδευτικός τι θέλει να κάνουν οι μαθητές και μετά να το κάνουν. Εννοείται ότι όταν επιδεικνύει κάτι, βασικό στοιχείο είναι να εξωτερικεύει και τη σκέψη του και μετά οι μαθητές να εξασκηθούν πολύ. Για να σας πείσω ότι η ανακάλυψη δεν είναι πάντα καλό πράγμα, σκεφτείτε οι πιλότοι να έπρεπε να ανακαλύψουν πώς πετά ένα αεροπλάνο…

2. Στηριζόμαστε στις προϋπάρχουσες γνώσεις. Δυστυχώς, πιο εύκολα το λέμε παρά το εφαρμόζουμε. Π.χ., υπάρχουν δάσκαλοι που αντί να στηρίζουν την εκμάθηση της διαίρεσης, λ.χ., 45:9, στην προπαίδεια, απαιτούν από τους μαθητές να το μάθουν απέξω σαν κάτι το χωριστό, το καινούριο, σαν κάτι άσχετο από την προπαίδεια. Και μετά παιδεύονται οι μαθητές, παιδεύονται κι αυτοί…

3. Να δίνουμε την ευκαιρία στους μαθητές να μιλάνε. Αυτό μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους: να τους δίνουμε περισσότερο χρόνο να μιλήσουν όταν απαντούν κάποια ερώτηση· να γίνεται διάλογος μέσα σε ομάδες· να γίνεται διάλογος μέσα στην τάξη. Βέβαια, για να είμαστε ρεαλιστές, δεν είναι και εύκολο να εξασφαλιστεί επαρκής χρόνος για την εξάσκηση του προφορικού λόγου για κάθε μαθητή. Αλλά από το τίποτα…

4. Να διδάσκουμε από την αρχή το κρίσιμο λεξιλόγιο. Θυμάμαι όταν πρωτοδίδαξα ιστορία, πίστευα ότι οι μαθητές ήξεραν όποια λέξη ήξερα κι εγώ… ελπίζω, για τους μαθητές τουλάχιστον, να το κατάλαβα γρήγορα. Λέξεις όπως λεηλατώ, εισβάλλω, κατακτώ, πολιορκία, ακμή, παρακμή κ.ά. τους είναι παντελώς άγνωστες. Άντε να διδάξεις ιστορία μετά… δε βοηθούν και τα βιβλία της Γλώσσας με το λεξιλόγιο που διδάσκουν. Ε, και το βάρος της διδασκαλίας ξέρετε πού πέφτει…

5. Οπτικοποίηση. Θυμάμαι ως φοιτητής μια δασκάλα Β΄ Δημοτικού να έχει γεμίσει τον πίνακα, μεγάλο πίνακα, με τον ορισμό του ποταμιού, να έχει βάλει τα δευτεράκια να τον αντιγράφουν και να απαιτεί να τον μάθουν απέξω! Τι πιο απλό από το να τους έδειχνε μερικές φωτογραφίες; Αν μη τι άλλο θα κουραζόταν λιγότερο… η πλάκα ήταν ότι οι γονείς τη θεωρούσαν καλή δασκάλα… τέλος πάντων. Εννοιολογικοί χάρτες, εικόνες, διαγράμματα βοηθούν. Απλώς πρέπει να τα βρούμε ή να τα φτιάξουμε. Συχνά μάλιστα είναι και στο βιβλίο…

6. Σταμάτα, ρώτα, σταμάτα, ανακεφαλαίωσε. Πιο αναλυτικά: δώσε χρόνο στους μαθητές να σκεφτούν τι έχετε κάνει μέχρι τότε· ρώτα τους κάτι που θα πυροδοτήσει πλούσιο διάλογο· δώσε και πάλι την ευκαιρία να σκεφτούν· ανακεφαλαιώστε μαζί τι κάνατε, σχολιάζοντας την ερώτηση.

Τελικά, δε μου βγήκε μετάφραση. Σιγά μη μου έβγαινε. Βαριόμουν! Την ουσία όμως την έγραψα.

Ένα από τα δυσκολότερα θέματα στα Μαθηματικά της Α’ Δημοτικού είναι η υπέρβαση της δεκάδας. Δηλαδή να μάθουν να προσθέτουν οι μαθητές με το μυαλό τους μονοψήφιους αριθμούς το άθροισμα των οποίων υπερβαίνει το 10, όπως 8+7 ή 9+5. Φυσικά, οι προηγούμενες προσθέσεις μπορούν να γίνουν, αν διδάξουμε στους μαθητές να ανεβαίνουν στην πρώτη περίπτωση από το 8 επτά βηματάκια και στη δεύτερη περίπτωση από το 9 πέντε βηματάκια. Είναι κι αυτός ένας τρόπος. Το θέμα όμως είναι οι μαθητές να το λύνουν αλλιώς: στην περίπτωση του 8+7 να σπάνε το 7 σε 5 και 2, το 2 να το προσθέτουν στο 8 και στο τέλος να προσθέτουν το 10 με το 5. Σε μας φαίνεται πολύ απλό· δε φαίνεται όμως στα μικρά. Κι αυτό επειδή οι μαθητές δε γνωρίζουν απέξω ότι 7=5+2 και 10=8+2. Δεν μπορούν δηλαδή εύκολα και γρήγορα να σπάνε έναν μονοψήφιο αριθμό σε δύο κομμάτια ούτε γνωρίζουν πόσα πρέπει να προσθέσεις κάθε φορά για να γίνει ένας μονοψήφιος αριθμός ίσος με το 10.

Το πρώτο βασικό στοιχείο, λοιπόν, στην πορεία για την κατάκτηση της υπέρβασης της δεκάδας είναι να μάθουν καλά τα ζευγαράκια του 10. Δηλαδή τα ζευγάρια των μονοψήφιων αριθμών των οποίων το άθροισμα ισούται με το 10. Αν τα μάθουν αυτά, μπορούν να σπάσουν τον άλλο αριθμό κάνοντας αφαίρεση. Δηλαδή στην πρόσθεση 8+7, αν ξέρεις ότι θες 2 για να φτάσεις στο 10, τότε το παιδί μπορεί στο μυαλό του να πει 7-2=5 οπότε πλέον εύκολα θα πει 10+5=15. Πώς μπορεί όμως να θυμάται τα ζευγαράκια του 10; Αν του πούμε απλώς να τα μάθει απέξω, το πιθανότερο είναι να αποτύχει. Ναι είναι μόνο 6 ζευγάρια αριθμών· μα είναι και μόνο 6 χρονών… Χρειάζεται καθημερινή εξάσκηση στην τάξη με διάφορα παιχνίδια, αν είναι δυνατόν, προκειμένου να τα μάθει.

Ένας άλλος τρόπος είναι να οπτικοποιήσουμε τα ζευγάρια χρησιμοποιώντας το υλικό που φαίνεται στην εικόνα. Στα αγγλικά το ονομάζουν ten-frame, εγώ στα παιδιά το λέω «τα 10 τετραγωνάκια».

Στην παραπάνω εικόνα φαίνεται η αναπαράσταση όλων των αριθμών με το συγκεκριμένο οπτικό υλικό. Η πιο απλή άσκηση είναι, το πολύ για 5 λεπτά κάθε μέρα, να δείχνεις από μια καρτέλα στους μαθητές τη φορά κι αυτοί να λένε το νούμερο που αναπαριστά και πόσα λείπουν για να φτάσεις στο 10. Αν υπάρχει πρόσβαση σε υπολογιστές υπάρχουν 3 αντίστοιχες εφαρμογές (εδώ, εδώ κι εδώ).

Ένα επιπλέον κέρδος είναι ότι οι μαθητές μαθαίνουν τους αριθμούς και με βάση το 5. Έτσι, μπορούν να κατανοήσουν ότι το 6 είναι 5+1, το 7 είναι 5+2 κ.λ.π. Άρα, την πρόσθεση 6+7 μπορούν να την κάνουν κι αλλιώς:

6 + 7 = (5 + 1) + (5 + 2) = (5 + 5) + (1 + 2) = 10 + 3 = 13.

Προσθέσεις με βάση το 5 υπάρχουν στο βιβλίο των μαθηματικών της Α’, αλλά δε νομίζω ότι παρουσιάζεται σωστά το όλο θέμα. Φυσικά, για να τους μάθουν πρέπει να εξασκηθούν. Όπως και στην προηγούμενη άσκηση, έτσι κι εδώ ο δάσκαλος πρέπει να ζητήσει από τους μαθητές να του πουν κάθε αριθμό με βάση το 5. Δηλαδή ότι το 4=5-1, 9=5+4 κ.τ.λ.

Ένα ακόμα κέρδος είναι ότι είναι δυνατόν χρησιμοποιώντας αυτό το υλικό να μάθουν και άλλες σχέσεις μεταξύ των αριθμών. Π.χ., 7=4+3=2+2+2+1, 6=4+2 κ.τ.λ. Είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί και για την αναπαράσταση των δεκάδων και των μονάδων, μιας και εύκολα με το συγκεκριμένο υλικό ο μαθητής συνδέει το 10 με τη δεκάδα.

Φυσικά, δε θα τα μάθουν όλα αυτά αμέσως. Ούτε βολεύει όλους τους μαθητές. Ωστόσο, είναι ένα καλό κόλπο που λύνει προβλήματα και μυεί τους μαθητές στις σχέσεις των αριθμών. Απλώς τους θυμίζεις να σκεφτούν πώς φτιάχνουμε στα 10 τετραγωνάκια, π.χ., το 7, και αμέσως τους έρχεται στο μυαλό πόσα τους λείπουν. Και αν χρησιμοποιηθούν τα παιχνίδια στον υπολογιστή θα τους αρέσει και περισσότερο. 

Πώς διδάσκουμε στους μαθητές των μικρών τάξεων του Δημοτικού να ξεχωρίζουν το ρήμα από το ουσιαστικό; Κάποιοι δάσκαλοι μαθαίνουν στα παιδιά ότι ρήματα είναι οι λέξεις που σημαίνουν ότι κάποιος κάνει κάτι ή παθαίνει κάτι ή βρίσκεται σε μια κατάσταση. Αντίθετα, ουσιαστικά είναι οι άνθρωποι, τα ζώα, τα φυτά, τα πράγματα. Φυσικά κάποιος λέει κάτι περισσότερο και κάποιος κάτι λιγότερο, αλλά αυτό είναι το βασικό σκεπτικό. Εξηγούν δηλαδή την έννοια του ρήματος και την έννοια του ουσιαστικού. Για αυτόν τον λόγο θα ονομάσω το συγκεκριμένο κριτήριο εννοιολογικό.

Εγώ δεν το χρησιμοποιώ. Απεναντίας, διδάσκω στα παιδιά ότι τα ρήματα είναι οι λέξεις που κλίνονται με τις προσωπικές αντωνυμίες, ενώ ουσιαστικά είναι οι λέξεις που κλίνονται με τα άρθρα. Δεν το λέω έτσι ακριβώς, γιατί δε θα το καταλάβει κανείς, αλλά νομίζω ότι έγινα κατανοητός. Επειδή αποσιωπώ τις εννοιολογικές διαφορές και στηρίζομαι αποκλειστικά σε μια μηχανική διαδικασία, θα ονομάσω το δικό μου κριτήριο μηχανικό.

Γιατί το κάνω; Ο πρώτος λόγος είναι ότι η διαφορά του ουσιαστικού από το ρήμα είναι βαθύτερη από αυτή που υπονοεί το εννοιολογικό κριτήριο. Λ.χ., οι λέξεις τρέξιμο, κούραση, ύπνος, ξεκούραση είναι ουσιαστικά, αλλά δεν είναι δυνατόν να αναγνωριστούν από τα παιδιά, αφού δεν είναι ούτε ζώα ούτε άνθρωποι ούτε φυτά ούτε πράγματα. Κλίνονται όμως με τα άρθρα κι αυτό αρκεί για να τα αναγνωρίσεις. Κι αυτό συμβαίνει επειδή, αν διαβάσουμε τη γραμματική του Τριανταφυλλίδη, τη γραμματική του Δημοτικού στη σελίδα 63, τη γραμματική του Γυμνασίου στη σελίδα 31 ή ρίξετε μια ματιά εδώ, θα διαπιστώσουμε ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, η έννοια του ουσιαστικού είναι ευρύτερη και περιλαμβάνει τους τόπους, τις ενέργειες, τις καταστάσεις, τις ιδιότητες. Άρα, το εννοιολογικό κριτήριο, αν και φαίνεται η λογική λύση, ουσιαστικά συσκοτίζει την πραγματικότητα, καθώς τα παιδιά αδυνατούν να αναγνωρίσουν απλές καθημερινές λέξεις ως ουσιαστικά, αν μείνουν μόνο σε αυτό.

Ο δεύτερος λόγος είναι η βαθύτερη μου πεποίθηση πως είναι αδύνατον να κατανοήσουν την έννοια του ρήματος και του ουσιαστικού παιδιά τόσο μικρής ηλικίας. Σίγουρα κάποια στιγμή πρέπει να ξεφύγουμε από το μηχανικό κριτήριο και να φτάσουμε στις αντίστοιχες έννοιες, αλλά δεν είναι δουλειά της Α’ ή της Β’ Δημοτικού αυτό. Βεβαίως, δεν έχω το αλάθητο. Γράφω τι κάνω, μήπως και το δει κάποιος συνάδελφος και προκληθεί ένας εποικοδομητικός διάλογος. Βαστώ μικρό καλάθι για την πραγματοποίηση του διαλόγου, αλλά ποιος ξέρει; Κάποιος μπορεί και να το τολμήσει…

1. Μην ασχολείσαι με το πότε θα τελειώσεις. Γράφε μια σελίδα την ημέρα, βοηθάει. Θα ξαφνιαστείς μόλις συνειδητοποιήσεις ότι τελείωσες.

Πώς μπορούμε να το υλοποιήσουμε στο Δημοτικό; Προσωπικά, όταν γράφουν λογοτεχνικά κείμενα στις μεγάλες τάξεις, τους αφήνω αρκετό χρόνο για να ολοκληρώσουν το έργο τους. Κάποιος μαθητής μπορεί να γράψει μόνο μια ιστορία, ενώ στον ίδιο χρόνο κάποιος άλλος μπορεί να ολοκληρώσει περισσότερες. Προσπαθώ να δουλέψω με τους ρυθμούς του κάθε παιδιού, χωρίς να τα αγχώνω με προθεσμίες.

2. Γράψε ελεύθερα και όσο πιο γρήγορα μπορείς. Πότε μη διορθώσεις ή μην ξαναγράψεις πριν ολοκληρώσεις το έργο. Συνήθως, είναι δικαιολογίες για να μη συνεχίσεις. Επίσης, αλλοιώνεται η ροή και ο ρυθμός, οι οποίοι προκύπτουν αποκλειστικά από την ασυνείδητη σύνδεση με το υλικό.

Για να είμαι ειλικρινής οι μαθητές του Δημοτικού το έχουν αυτό. Για την ακρίβεια δεν ξανακοιτούν το κείμενο ούτε όταν το τελειώσουν! Πέρα από την αστεία πλευρά δε νομίζω ότι η συγκεκριμένη συμβουλή εφαρμόζεται στο Δημοτικό για δύο λόγους: πρώτον, δεν έχουν την ικανότητα τα παιδιά να έχει ρυθμό το κείμενό τους· δεύτερον, δεν έχουν τις μνημονικές ικανότητες να επεξεργαστούν ένα, τρισέλιδο λ.χ., κείμενο. Τους είναι πιο εύκολο να διορθώνουν μικρά αποσπάσματα. Συχνά δε, όταν γράφουν χωρίς να σταματήσουν, προκύπτουν τόσο ακατανόητα κείμενα που αδυνατούν να τα διορθώσουν.

3. Ξέχασε το κοινό. Πρώτον, το ανώνυμο, απρόσωπο κοινό θα σε τρομοκρατήσει και δεύτερον, αντίθετα με το θέατρο, δεν υπάρχει. Στο γράψιμο το κοινό σου είναι ένας μόνο αναγνώστης. Μερικές φορές με βοηθάει να διαλέγω ένα άτομο, ένα πραγματικό άτομο που ξέρω ή ένα φανταστικό, και να γράφω γι’ αυτό.

Αυτό δεν το έχω δοκιμάσει, δεν το έχω σκεφτεί, δεν το έχω δει γραμμένο και πουθενά αλλού. Μ’ αρέσει όμως! Πιστεύω ότι μπορεί να δουλέψει, ειδικά αν αυτό το άτομο είναι πραγματικό και διαβάσει το τελικό έργο.

4. Αν μια σκηνή ή ένα κομμάτι σε κουράζει και ακόμα το θες, προσπέρασέ το και συνέχισε. Όταν θα έχεις τελειώσει όλο το έργο, επίστρεψε και μπορεί να συνειδητοποιήσεις ότι σε κούρασε γιατί δεν άνηκε εκεί πέρα.

Μου θυμίζει μια παραπλήσια συμβουλή από επιμελητές κειμένων: Αν κάτι σε παιδεύει, σβήσ’ το! Πιστεύω ότι μπορεί να εφαρμοστεί πολύ εύκολα και δεν αφορά μόνο τη Λογοτεχνία, αλλά όλα τα κειμενικά είδη.

5. Πρόσεξε τη σκηνή που την αγαπάς τόσο πολύ, περισσότερο και από το υπόλοιπο έργο. Συνήθως είναι εκτός θέματος.

Μπορεί να είναι και πηγή έμπνευσης για κάτι άλλο. Πάντως τα παιδιά μπορούν πολύ εύκολα να παρασυρθούν και να αλλάξουν πορεία. Απαιτείται συστηματική εκπαίδευση για να μη λοξοδρομούν, κυρίως στα μη λογοτεχνικά κείμενα.

6. Αν χρησιμοποιείς διάλογο, πες τον δυνατά όταν τον γράφεις. Μόνο τότε θα μοιάζει με αυθεντικό προφορικό λόγο.

Ούτε αυτό το έχω δοκιμάσει, αλλά μου φαίνεται έξοχη πρακτική! Από την εμπειρία μου φαίνεται ότι τα παιδιά του Δημοτικού διευκολύνονται πολύ στη διόρθωση του γραπτού τους όταν το διαβάζουν μεγαλόφωνα τα ίδια ή κάποιος άλλος. Επομένως, δεν μπορώ να φανταστώ γιατί να μη δουλεύει και με τον διάλογο.