Πώς διδάσκουμε στους μαθητές των μικρών τάξεων του Δημοτικού να ξεχωρίζουν το ρήμα από το ουσιαστικό; Κάποιοι δάσκαλοι μαθαίνουν στα παιδιά ότι ρήματα είναι οι λέξεις που σημαίνουν ότι κάποιος κάνει κάτι ή παθαίνει κάτι ή βρίσκεται σε μια κατάσταση. Αντίθετα, ουσιαστικά είναι οι άνθρωποι, τα ζώα, τα φυτά, τα πράγματα. Φυσικά κάποιος λέει κάτι περισσότερο και κάποιος κάτι λιγότερο, αλλά αυτό είναι το βασικό σκεπτικό. Εξηγούν δηλαδή την έννοια του ρήματος και την έννοια του ουσιαστικού. Για αυτόν τον λόγο θα ονομάσω το συγκεκριμένο κριτήριο εννοιολογικό.
Εγώ δεν το χρησιμοποιώ. Απεναντίας, διδάσκω στα παιδιά ότι τα ρήματα είναι οι λέξεις που κλίνονται με τις προσωπικές αντωνυμίες, ενώ ουσιαστικά είναι οι λέξεις που κλίνονται με τα άρθρα. Δεν το λέω έτσι ακριβώς, γιατί δε θα το καταλάβει κανείς, αλλά νομίζω ότι έγινα κατανοητός. Επειδή αποσιωπώ τις εννοιολογικές διαφορές και στηρίζομαι αποκλειστικά σε μια μηχανική διαδικασία, θα ονομάσω το δικό μου κριτήριο μηχανικό.
Γιατί το κάνω; Ο πρώτος λόγος είναι ότι η διαφορά του ουσιαστικού από το ρήμα είναι βαθύτερη από αυτή που υπονοεί το εννοιολογικό κριτήριο. Λ.χ., οι λέξεις τρέξιμο, κούραση, ύπνος, ξεκούραση είναι ουσιαστικά, αλλά δεν είναι δυνατόν να αναγνωριστούν από τα παιδιά, αφού δεν είναι ούτε ζώα ούτε άνθρωποι ούτε φυτά ούτε πράγματα. Κλίνονται όμως με τα άρθρα κι αυτό αρκεί για να τα αναγνωρίσεις. Κι αυτό συμβαίνει επειδή, αν διαβάσουμε τη γραμματική του Τριανταφυλλίδη, τη γραμματική του Δημοτικού στη σελίδα 63, τη γραμματική του Γυμνασίου στη σελίδα 31 ή ρίξετε μια ματιά εδώ, θα διαπιστώσουμε ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, η έννοια του ουσιαστικού είναι ευρύτερη και περιλαμβάνει τους τόπους, τις ενέργειες, τις καταστάσεις, τις ιδιότητες. Άρα, το εννοιολογικό κριτήριο, αν και φαίνεται η λογική λύση, ουσιαστικά συσκοτίζει την πραγματικότητα, καθώς τα παιδιά αδυνατούν να αναγνωρίσουν απλές καθημερινές λέξεις ως ουσιαστικά, αν μείνουν μόνο σε αυτό.
Ο δεύτερος λόγος είναι η βαθύτερη μου πεποίθηση πως είναι αδύνατον να κατανοήσουν την έννοια του ρήματος και του ουσιαστικού παιδιά τόσο μικρής ηλικίας. Σίγουρα κάποια στιγμή πρέπει να ξεφύγουμε από το μηχανικό κριτήριο και να φτάσουμε στις αντίστοιχες έννοιες, αλλά δεν είναι δουλειά της Α’ ή της Β’ Δημοτικού αυτό. Βεβαίως, δεν έχω το αλάθητο. Γράφω τι κάνω, μήπως και το δει κάποιος συνάδελφος και προκληθεί ένας εποικοδομητικός διάλογος. Βαστώ μικρό καλάθι για την πραγματοποίηση του διαλόγου, αλλά ποιος ξέρει; Κάποιος μπορεί και να το τολμήσει…
Ars Longa Vita Brevis 
Δεν το είχα σκεφτεί ποτέ έτσι! Πολύ συνοπτικα, δίδασκα πάντα τις έννοιες ουσιαστικό – ρήμα με τη διάκριση ή το δίπολο πράγμα (ευρύτερη κατηγορία) – πράξη. Νομίζω πως με αυτό τον τρόπο είναι πιο εύκολο να χρησιμοποιήσουμε παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των παιδιών ή και να δραματοποιήσουμε τη διδασκαλία. Ο τρόπος του ποστ είναι πιο κοντά στην «πραγματικότητα» και νομίζω πως αν ποτέ ξαναδιδάξω σε μικρή τάξη (όντας αναπληρωτής) θα τον δοκιμάσω.
Υ.Γ: Συγχαρητήρια για το μπλογκ, το διαβάζω εδώ και πολύ καιρό αλλά δεν έτυχε να σχολιάσω, είναι γεμάτο ενδιαφέροντες πληροφορίες.
Μερικές ιδέες είναι τόσο απλές αλλά και τόσο έξυπνες στη σύλληψή τους, που κυριολεκτικά σου λύνουν τα χέρια. Έτσι και εδώ. Τόσο απλό κι όμως τόσα χρόνια πάλευα να βάλω στα μικρά μυαλά αυτόν τον «εννοιολογικό» διαχωρισμό μεταξύ ρήματος και ουσιαστικού. Τα παιδιά την άλλη μέρα είχαν ξεχάσει….σχεδόν τα πάντα!!
Απλά από δω κι εμπρός εφαρμόζω το σύστημα, που τόσο ωραία περιγράφεται σ’ αυτό το άρθρο ως «μηχανικός διαχωρισμός». Εννοείται ότι σε μεγαλύτερες τάξεις (Ε΄, ΣΤ΄) μπορούμε να μιλήσουμε στα παιδιά με πιο αφηρημένες έννοιες, για να εξηγήσουμε γραμματικά φαινόμενα ή να μάθουν ορισμούς κ.ά.
Συγχραρητήρια και ευχαριστούμε γι’ αυτήν την ανάρτηση και για όλες τις μέχρι τώρα!
Τίποτε δεν είναι απλό με τις μικρές τάξεις! Κι αυτό θέλει τον χρόνο του για να αποδώσει. Βολεύει να πείτε στα μικρά να ψάχνουν πρώτα αν μια λέξη είναι ρήμα. Με αυτό τον τρόπο δε θα μπερδεύουν την προσωπική αντωνυμία αδύνατου τύπου με το οριστικό άρθρο. Δε θα λένε δηλαδή: «Το έφαγα. Α! Ουσιαστικό είναι!»… και φυσικά θα πρέπει να κλίνουν και κανένα ρήμα και κανένα ουσιαστικό για να εξοικειωθούν με τη διαδικασία.
Το ιστολόγιο δεν είναι δικό μου. Φιλοξενούμενος είμαι. Πάντως και οι δύο, ο ιδιοκτήτης κι εγώ, σας ευχαριστούμε για τα καλά σας λόγια!
Νομίζω ότι ένας συνδυασμός των δυο τρόπων είναι προτιμότερος. Ο εννοιολογικός μόνος του είναι ελλιπής για τους λόγους που αναφέρεις. Ο μηχανικός από την άλλη, θέλει προσοχή στον χειρισμό κατά τη διδασκαλία, γιατί με το άρθρο κλίνονται επίσης τα επίθετα και οι παθητικές μετοχές.